Oratoire de Germigny-des-Prés, opmerkelijk kerkje aan de Loire

Veel kerken in Frankrijk strijden om de titel ‘oudste kerk van het land’. Een daarvan is het Oratoire carolingien van Germigny-des-Prés, een dorpje aan de Loire in het departement Loiret. Het kerkje heeft een extra bezienswaardigheid: een vrijwel compleet bewaard gebleven mozaïek uit de bouwtijd, het begin van de negende eeuw. Dat moeten we natuurlijk eens gaan bekijken, tijdens ons verblijf in Saint-Benoît-sur-Loire, een dorp verderop.

Streektips

Zelf ook een bezoek brengen aan deze bijzondere kapel? Misschien heb je dan wat aan deze tips!

Wandelgids van de omgeving

Reisgids van de streek

Comfortabel hotel

Campingtip

Fijn vakantiehuisje

Er zijn meerdere kerken in Frankrijk die als de ‘oudste van het land’ gelden. Neem bijvoorbeeld het Romeinse Saint-Pierre-aux-Nonnains in Metz. Deze werd echter niet gebouwd als kerk maar diende in de Romeinse tijd een ander doel, een gymnasium. In de zevende eeuw werd het tot abdijkerk verbouwd. Tegenwoordig is het echter niet meer als zodanig in gebruik. Ook een andere ‘oudste’ kerk, de Église Saint-Martin van Moissac, was eerst een Romeins badhuis en is op een niet bekende datum verbouwd tot kerk.

Daarmee is de kerk van Germigny in elk geval een van de oudste en mogelijk dé oudste kerk van het land die als kerk gebouwd werd en nog steeds zo in gebruik is. Heel veel zegt die titel verder natuurlijk ook niet, want zoals vrijwel elke oude kerk ter wereld werd er in de loop der tijd heel wat verwoest, verwijderd, gerestaureerd en aangepast, volgens de op dat moment geldende normen.

Theodulf van Orléans

Het begon in elk geval allemaal met ene Theodulf van Orléans, een geestelijke aan het hof van Karel de Grote, zelfs een van diens belangrijkste theologische adviseurs. Hij was onder meer abt van de Abdij van Fleury in het tegenwoordige Saint-Benoît-sur-Loire. Als woning koos hij een voormalige Romeinse villa in het nabijgelegen Germigny, waar hij naast een bisschoppelijk paleis al snel ook een bidkapel (oratorium) liet bouwen. De kerk kwam in 806 gereed. Hij spaarde kosten nog moeiten, de achthoekige kapel werd voorzien van prachtige mozaïeken en het ontwerp was gebaseerd op kerken in de Byzantijnse stijl, zoals de San Vitale in Ravenna. Waarschijnlijk liet hij zich ook inspireren door de Paltskapel van de Dom van Aken, gebouwd in opdracht van zijn ‘baas’ Karel.

Als je tegenwoordig het kerkje bezoekt, valt al snel op dat het niet langer een achthoekig gebouw is. Ergens in de middeleeuwen werd de westelijke apsis verwijderd om plaats te maken voor een langwerpig schip, waarschijnlijk omdat het gebouw dienst ging doen als parochiekerk en er op die manier meer gelovigen in pasten. In de loop der tijd verdwenen ook de mozaïeken onder een dikke laag pleisterwerk. Zo was er op het oog al snel weinig meer over van de oorspronkelijke bidkapel.

Mozaïek

In de negentiende eeuw kwamen er geregeld wat gekleurde steentjes onder het pleisterwerk vandaan naar beneden gevallen, naar verluidt ook doordat plaatselijke jeugd het vermakelijk vond om deze steentjes met stokken van het plafond af te stoten. Al snel werd de kerk beschermd als monument. Halverwege de negentiende eeuw kwamen er verontrustende geluiden: de kerk stond op instorten en zou grondig gerenoveerd moeten worden. Onder leiding van architect Juste Lisch werd een plan gemaakt om de kerk te behouden. In het kader van zachte heelmeesters, stinkende wonden, volgde al snel het besluit om een groot deel van de kerk opnieuw op te bouwen, zoveel mogelijk in oorspronkelijke stijl. Bepaalde beslissingen van toen zouden tegenwoordig niet meer genomen worden, maar feit is wel dat er zonder deze restauratie waarschijnlijk helemaal geen kerk meer overeind zou staan in Germigny. Onder het pleisterwerk kwamen nog meer mozaïeken tevoorschijn. Desondanks kon alleen het grote mozaïek op het plafond van de oostelijke apsis behouden blijven. Ongeveer een derde van het decor daarvan is nog origineel, de rest werd door nieuwe steentjes vervangen.

Kerkstrijd

Waarom is het zo’n bijzonder mozaïek? Als eerste omdat het het enige bewaard gebleven mozaïek uit de Karolingische tijd is noordelijk van de Alpen. Maar daarnaast ook omdat het mozaïek iets laat zien van de religieuze opvattingen in die tijd, en de positie van Theodulf van Orléans en zijn heer Karel de Grote. In de achtste eeuw heerste er namelijk een felle kerkstrijd over het gebruik en de verering van iconen – afbeeldingen – van Christus, Maria en andere heiligen. Volgens sommigen mocht je op basis van de Bijbel geen afbeeldingen vereren en hadden die dus ook niets in de kerk te zoeken, anderen waren juist wel voorstander van het gebruik van beelden. Het Tweede Concilie van Nicea in 787 besliste uiteindelijk dat iconen in de kerk ‘vereerd’ maar niet ‘aanbeden’ mochten worden. Nu waren er ook mensen die precies tussenin zaten qua standpunt, en dat gold ook voor Karel de Grote en Theodulf. Afbeeldingen in kerken waren wel toegestaan, maar je mocht ze zeker niet vereren, en ze moesten door hun symboliek inspireren om dichter bij God te komen. Ze dienden dus voor het onderwijs van de gelovigen. In reactie op het besluit van Nicea liet Karel de zogenaamde Libri carolini schrijven, door ‘onze’ Theodulf. Het boekwerk werd echter nooit verstuurd naar de paus, hoogstwaarschijnlijk omdat Karel de lieve vrede wilde bewaren. In 800 zou hij uiteindelijk door de paus tot keizer gekroond worden. Theodulf moet er het zijne van gedacht hebben, want in zijn eigen bidkapel verwijst hij expliciet naar de functie van het belangrijkste mozaïek, via een inscriptie onder het tafereel.

Contemple ici le saint propitiatoire et les chérubins,
et vois comme brille l’arche de l’Alliance de Dieu, et
voyant cela, en t’efforçant par les prières de toucher
Celui qui tonne, associe, je te le demande, Théodulf
à tes vœux.

Aanschouw hier het heilige verzoendeksel en de cherubijnen, en zie hoe de ark van Gods verbond schittert, en als je dit ziet, terwijl je probeert om door gebed hem die dondert te naderen, weet dan, vraag ik je, dat Théodulf zich aan je wensen verbindt.

Het mozaïek staat dan ook vol symboliek, en nodigt uit tot ‘contemplatie’. Zo zie je in de afbeelding de lege verbondskist, symbool voor Christus die gekomen is en een nieuw verbond sluit met Gods volk, de hand die uit de gouden regenboog naar beneden komt is eveneens de (doorboorde) hand van Christus, de twee engelen bovenaan staan voor de christenen (links) en het Joodse volk (rechts), oftewel het nieuwe en oude testament, en onderaan is de Jordaan te zien, symbool voor de doop. Met het mozaïek wil Theodulf laten zien dat de belangrijkste ideeën van het christendom (Christus als redder) niet door middel van menselijke iconen hoeft te worden verteld, maar juist door symboliek het meest tastbaar wordt.